RFP: Filmska genologija i Građanin Kane

Filmska genologija je teorijska grana posvećena filmskim vrstama. A to je upravo ono što nam treba — da nakon brojnih RFP-ova koji su se bavili vrstama, konačno dospijemo i do zadnje, najveće klasifikacije.

Klasifikacija počiva na pojmu vrste (opća oznaka za bilo koji skup filmova koji povezuje neka zajednička oznaka), ima četiri razreda u koja smješta vrste, a izgleda ovako:

1. rod — skupina filmova sa zajedničkom civilizacijskom funkcijom — igrani, dokumentarni, propagandni, obrazovni, animirani i eksperimentalni.
2. žanr — zapravo podvrsta igranog filma — film strave, komedija, kriminalistički film, melodrama, mjuzikl, pustolovni film, vestern, SF… .
3. stil — povijesne skupine filmova povezanih tematskim i stilskim srodnostima — rani nijemi film, klasični film, modernistički, ekspresionistički… .
4. filmska kategorija — razvrstavanje filmova po nekoj jednostavnoj i transparentnoj odrednici — crno-bijeli film/film u boji; nijemi/zvučni; kratkometražni/srednjometražni/dugometražni… .

I najzad fantomski Građanin Kane!

Orson Welles ga snima i glumi 1941, prvi mu je dugometražni, a uvaženi britanski časopis 'Sight and Sound' od 1962. do danas, svakih deset godina, film proglašava najboljim filmom svih vremena. Isto čine i svi ostali relevantni kritičari i povjesničari umjetnosti. Nema sumnje, Građanin Kane je remek djelo nad remek djelima! Nas zanima zašto!

Pa, izdvojeni su mnogobrojni inovativni elementi koji su presudno utjecali na cjelokupno kasnije filmsko stvaralaštvo:

1. kompleksna naracija gdje se zbivanja vezana uz glavni lik prikazuju iz više perspektiva; kritičari to povezuju s Wellesovom fascinacijom romanom 'Srce tame' Josepha Conrada koji je, inače, predložak Coppolinoj 'Apokalipsi danas'.
2. zvuk se upotrebljava na način da nosi i artističku motivaciju, a ne samo uobičajenu realističku
3. zvuk je sinestezijski oblikovan, odnosno podražava kod gledatelja i druga osjetila osim slušnog (zvuk kao boja, kao emocija)
4. zvuk je zasnovan na neuobičajenim elipsama kojima se rješavaju vremenski i montažni prijelazi
5. uporaba širokokutnih objektiva koji omogućavaju veću dubinsku oštrinu, a time i dramatiziranje prizora, posebno odnosa među likovima
6. istaknuta režija koja je suprotna tada dominantnom američkom stilu 'nevidljive režije'; povišena retoričnost, jaka glumačka ekspresija, atraktivni rakursi, ekspresionistička fotografija, te genijalna partitura Bernarda Hermanna (čija briljantna karijera počinje upravo ovim filmom)

Zbog prvih pet navedenih značajki film je smatran pretečom modernističkog stila, dok je model režije nagnao francusku kritiku da takav stil prozove baroknim. Komercijalno film dapače propada, kritika ga ne razumije, biva čak i zabranjivan, iako nominiran za 9 Oscara (potvrdio samo jednog, i to za scenarij). Pravu potvrdu dobiva tek krajem 1950-ih kad se razvija tzv. autorska kritika (sve ostalo je dobro znana nam povijest!).

Ono što se filmu, odnosno Wellesu najčešće osporavalo bijaše da je film puko preslikavanje života novinskog magnata W.R. Hearsta (stvaran lik) ili da su za uspjeh presudni scenarij Hermana J. Mankiewicza (iako je Wellles ravnopravno surađivao) i snimateljske intervencije Gregga Tolanda.

Inače, neka se kao zanimljivost navede da je Welles svoj film 'Proces' (ekranizacija Kafke, 1962) dobrim dijelom snimio u Zagrebu, a kao glumac nastupio u dva filma — 'Bitka na Neretvi' (Veljko Bulajić, 1969, nominacija za Oscara za strani film) i 'Tajna Nikole Tesle' (Krsto Papić, 1980). 
Također, 1960. glumi u filmu 'Austerlitz' francuskog redatelja Abela Gancea, snimanog u Hrvatskoj, a  1970. na Jadranu snima nikad dovršeni film 'Dubina'.