RFP: Formati filmske vrpce

Pohađajući radionicu Kino kluba Zagreb, sudjelovala sam u razgovoru gdje je istaknuti hrvatski filmaš - snimatelj (ujedno i voditelj radionice) pokrenuo raspravu o novom trendu u svijetu filma gdje se film snimljen na 16-ici ili 8-ici prebacuje na profesionalni format 35-icu, gdje je, prema njegovim riječima, sama kvaliteta filma upitna.

Zelena i zagrijana više za tematiku, a manje za tehniku filma, moram priznati da sam malo 'zazujala'. O čemu se zapravo radi i što te dotične brojke predstavljaju - već sigurno pogađate, a za one koji ne znaju - riječ je o formatima filmske vrpce, zajednički naziv za širinu filmske vrpce.

U povijesti filma pojavio se velik broj filmskih formata razlikujući se međusobno dimenzijama, oblikom i brojem perforacija (niz standardiziranih otvora koji se nalaze uz rubove filmske trake). Postoje: 35mm; standardni 8 mm; 9,5mm; super 8; 16mm i super 16mm i 65/70mm formati.

35mm format bio je prvi format u povijesti kinematografije, patentiran od strane Thomasa A. Edisona i njegovog suradnika W. K. L. Dicksona 1889. gdje je filmska vrpca već tada imala s obje strane perforacije, a dimenzije sličice su bile 18x24mm; odnos omjera stranica 1:1.33. Prvi film braće Lumiere snimljen je ispred njihove tvornice upravo na 35mm filmskoj vrpci i prvi put javno projiciran u Parizu 1895. Uvođenjem zvuka, dimenzije sličice smanjuju se na 16,02x22,04mm; odnos stranica pri tome je 1,37:1. Taj format filmske vrpce i danas je najviše u uporabi (s neznatnim modifikacijama koje su se uglavnom događale s obzirom na izmjenu proporcija filmske slike - odnos visine i širine snimljene tj. projicirane slike).

Kod formata 65/70 mm film se snima na negativu formata 65mm (danas 35 mm), a pozitiv se kopira na 70mm vrpcu (zbog višekanalnog tonskog zapisa). Pozitiv-slika ima omjer stranica 2,30:1, dok je veličina slike 52,63x23,01. Osnovne prednosti ovoga formata su izuzetna oštrina slike i vrlo uvjerljiva dolby-stereo-reprodukcija zvuka.  
         
Krajem 1922. godine pojavio se 9,5 mm format za čiji proboj na tržište je najzaslužnija francuska tvrtka Pathe Cinema. Format slike iznosi 8,50 x 6,50 mm, a odnos širine i visine je 1,30;1. Format je izvanredno prihvaćen među amaterima u Europi. Prepoznaje se po perforaciji koja se nalazi po sredini vrpce, između dvije slike.

Kao odgovor na 9,5mm format, tvrtka Kodak 1923. lansira na tržište 16mm film, koji je kasnije potpuno istisnuo 9,5 mm format kao i ranije kratkotrajnije formate od 17,5; 21; 22 i 28mm. Odnos stranica je 1,36:1, a veličina slike 10,26x7, 49mm. U počecima ga cijene osobito dokumentaristi jer je jeftiniji i praktičniji od glomaznog 35mm filma, da bi ga kasnije prihvatili i pobornici avangardnog i underground filma.

Nakon 2. svjetskog rata, 16mm film nailazi na učestalu primjenu na televiziji, a njime se služe i mnogi profesionalci, posebice u filmovima koji iziskuju nešto grublju fakturu slike. 16mm se film, često prebacuje na širi 35mm format za prikazivanje; isto tako se i mnogi 35 mm filmovi reduciraju na 'šesnaesticu' kako bi mogli biti prikazivani u manjim institucijama. Ako se iskoristi čitava površina 16mm filma, pa i dio predviđen za tonski zapis, slika se povećava do dimenzija 12,46x7,49mm, proporcija stranica oko 1,66:1. To je format super 16 - dosta često korišten 80-ih godina.

Tvrtka Kodak 1932. radi korak dalje u razvoju amaterskog filma - potaknuta činjenicom da je 16mm film još uvijek preskup za svakodnevnog čovjeka, uvodi 8mm formata na filmsko tržište. Riječ je o vrpci širine 16mm koja prolazi kamerom dva puta, pa se eksponiraju dva reda sličica, sa svake strane po jedan. Nakon laboratorijske obrade, vrpca se razrezuje, nakon čega se dobiva vrpca širine 8mm. Dimenzije slike su 4,78x3,51 mm, dok je odnos stranica 1,36:1.

Super 8 format uveden je u uporabu 1965. (Estman Kodak) i zadržao se do danas kao najrašireniji format među amaterima. Njegova je prednost u tome što pri odnosu stranica 1,36:1 ima sliku dimenzija 5,77:4,22 mm. Kod njega je smanjena veličina perforacija, na račun čega se povećala površina, a time i kvaliteta slike.

Kao varijante super 8 filma - javljaju se još dvostruka superosmica (film formata 16mm prolazi dva puta kroz kameru te se nakon laboratorijske obrade reže po sredini da bi se dobila super 8-ca) i japanski single-8 (također super 8 format, samo što se film nalazi u drugačijoj kaseti).

Da li je uvaženi filmaš snimatelj iz radionice kino kluba imao pravo? Da li nam uznapredovali razvoj tehnologije; uz natjecateljski duh filmskih kompanija; ipak omogućio da svatko od nas, naoko običnih ljudi, bude snimatelj pa makar i na samo 15 minuta? Zaključite sami, dragi filmaši i vi ostali filmoljupci.

Korištena literatura:
1. Ante, Peterlić: Filmska Enciklopedija
2. Kukuljica: Identifikacija Filmskog gradiva
naslovna - 35mm vrpca - plave linije predstavljaju sliku koju gledatelji vide u kinu, a crvene ono što se vidi na full-screen teveu